Atgofion Awyrennwr

Over 55,000 British and Commonwealth airmen were lost during the Second World War. One who returned was Cledwyn Jones, and this autobiography tells the story of the young Welshman, who trained as a pilot and served in WWII, when he was barely 20 years old.

Review :
Cledwyn Jones, Triawd y Coleg, ydi Cledwyn Jones y gyfrol hon. Golyga hynny gryn lawer i rai o’m cenhedlaeth i, ond bydd rhai ieuengach na wyddant ddim am y triawd soniarus hwnnw yn gwybod fawr ddim am yr yr Ail Ryfel Byd, chwaith. Mae’r cofiant cryno a dirodres hwn o’r pedair blynedd a dreuliodd Cledwyn Jones yn beilot gyda’r RAF rhwng 1941 a 1945 yn llyfr hynod werthfawr. Mae’n agoriad llygad ac, fel y dywed yr awdur, dyma’r unig lyfr Cymraeg am brofiadau peilot yn yr Ail Ryfel Byd. Mae’r gyfrol yn dechrau gyda darlun teimladwy o fywyd yn Nyffryn Nantlle, Arfon, yn ystod y cyfnod hwnnw rhwng diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf a chychwyn yr Ail Ryfel Byd. Roedd yr awdur yn blentyn ysgol a’i chwarelwr o dad ac eraill yn dychwelyd dan greithiau gwasanaethu gyda’r lluoedd arfog. Roedd eraill wedi eu colli ar faes y gad. ‘Yr oeddwn i yn un o’r rheiny,’ meddai Cledwyn Jones, a ddenwyd gan yr ‘antur fawr’ i wirfoddoli â’r RAF. ‘Yr oeddwn am ddinistrio Hitler ar fy mhen fy hun,’ eglura. Mae Cledwyn Jones yn cyfleu yn effeithiol iawn ddiniweidrwydd y llanciau yn cael eu tywys i fyd mor ddieithr ac mor ysgytwol wahanol i’w byw bob dydd yng nghefn gwlad Cymru. Ymunodd Cledwyn Jones â'r Awyrlu yn syth o’r ysgol ‘fel plentyn bach yn gweld y byd mawr am y tro cyntaf,’ a derbyn hyfforddiant mewn gwahanol rannau o Loegr, Canada a’r Unol Daleithiau cyn cymhwyso’n beilot. Mae ganddo ddisgrifiadau gafaelgar o’i brofiadau yn hedfan a’r gymysgedd o anturiaeth ac ofn wrth ddygymod â gwahanol awyrennau. Er mai yn yr awyr yr oedd yr her, mae’n cyfaddef mai yng nghrombil llong yn ei gludo dros yr Iwerydd y profodd ofn gyntaf. ‘Gallem glywed y môr, lathenni uwch ein pennau, yn taro yn gryf yn erbyn y llong. Gwyddem yn iawn pe bai torpido yn llwyddo i’n taro, na fyddai gobaith ond i ryw lond llaw ohonom lwyddo i ddianc, oherwydd dim ond un ysgol gul oedd ar gael i ddringo i ddiogelwch y dec.’ Mae arswyd ei ddisgrifiad o lywio awyren fomio Halifax ddeuddeng mil o droedfeddi uwchben yr Almaen yn glinigol noeth a honno ‘yn drwm fel gwraig feichiog’ o fomiau. Dyma gymhariaeth iasol sy’n eich sodro. Daw ei ddisgrifiad i ben yn groniclaidd oer gyda’r geiriau, ‘Yn yr Ail Ryfel Byd collodd dros bum deg pump o filoedd o awyrenwyr eu bywyd. Hufen ieuenctid Prydain a’r Gymanwlad.’ Nid mewn adolygiad mae datgelu ei union dynged ef. Digon yw cymeradwyo’r gyfrol gan ei bod, a ninnau'n parhau yn dystion i effeithiau meysydd cad ar ein hieuenctid, yn un y bydd pawb yn elwa o’i darllen. Dyma gyfrol sy’n cynnig llawer iawn ond teg tynnu sylw at ambell wall, er enghraifft, ‘Bu’r anfawrol McIndoe farw yn ifanc’, ‘y ganrif olaf’, ‘awyrennau Almaeneg’ ac ‘eistedd arholiad’. Ond nid yw mân lwch o’r fath yn cael cyfrol werth chweil yn eisiau wrth gloriannu cymwynas y ‘llencyn deunaw oed a adawsai Tal-y-sarn yn 1941’ a dychwelyd ‘yn llawer hŷn’ yn ddwy ar hugain oed yn 1945. Do, cafodd Cledwyn Jones fwy na phrofiad oes i’r rhan fwyaf ohonom yn ystod y pedair blynedd arbennig hynny yn y pedwardegau. Diolch am ei rannu.